Zgodnie z art. 107 § 1 pkt 7 i 9 kodeksu postępowania administracyjnego, decyzja administracyjna powinna zawierać m.in. pouczenie, czy i w jakim trybie służy od niej odwołanie oraz o prawie do zrzeczenia się odwołania i skutkach zrzeczenia się odwołania, a w przypadku decyzji, w stosunku do której może być wniesione powództwo do sądu powszechnego, sprzeciw od decyzji lub skarga do sądu administracyjnego – pouczenie o dopuszczalności wniesienia powództwa, sprzeciwu od decyzji lub skargi oraz wysokości opłaty od powództwa lub wpisu od skargi lub sprzeciwu od decyzji, jeżeli mają one charakter stały, albo podstawie do wyliczenia opłaty lub wpisu o charakterze stosunkowym, a także możliwości ubiegania się przez stronę o zwolnienie od kosztów albo przyznanie prawa pomocy. Pojawia się zatem pytanie jakie skutki rodzi dla strony postępowania sytuacja, gdy takiego pouczenia brak, jest niepełne albo błędne?
Wobec treści art. 9 KPA, który ustanawia tzw. zasadę informowania, organy administracji publicznej są obowiązane do należytego i wyczerpującego informowania stron o okolicznościach faktycznych i prawnych, które mogą mieć wpływ na ustalenie ich praw i obowiązków będących przedmiotem postępowania administracyjnego. Organy czuwają nad tym, aby strony i inne osoby uczestniczące w postępowaniu nie poniosły szkody z powodu nieznajomości prawa, i w tym celu udzielają im niezbędnych wyjaśnień i wskazówek.
Z omawianej zasady informowania stron wynika także bezwzględny zakaz wykorzystywania przez organy administracji nieznajomości prawa przez obywateli lub przerzucanie skutków nieznajomości prawa przez urzędników na obywateli (tak np. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Opolu z dn. 25.06.2015 r., sygn. akt II SA/Op 164/15).
W przypadku gdy jednak tak się stanie i ww. pouczenia zabraknie, będzie ono niekompletne lub błędne, może stanowić to m.in. podstawę dla strony do żądania przywrócenia terminu do podjęcia stosownych czynności procesowych, jak też być podstawą do uchylenia takiej decyzji, a nadto podstawą roszczeń odszkodowawczych strony, jeżeli w wyniku powyższej sytuacji doznała ona szkody.
W tym miejscu powołać należy pogląd wyrażony w wyroku NSA z dnia 3 lutego 2011 r., sygn. akt II GSK 41/10, iż naruszenie obowiązku informacyjnego strony jest wystarczającą podstawą do uchylenia decyzji administracyjnej formalnie nawet odpowiadającej prawu materialnemu. Niewywiązanie się przez organ z obowiązku należytego i wyczerpującego informowania stron o okolicznościach faktycznych i prawnych, które może mieć wpływ na ustalenie ich praw i obowiązków będących przedmiotem postępowania administracyjnego ma miejsce w szczególności wówczas, gdy z okoliczności sprawy wynika, że to właśnie błędna informacja lub jej brak spowodowały zachowanie strony przynoszące w rezultacie niekorzystne dla niej skutki.
Przepis zawarty w art. 112 KPA mówi z kolei o tym, że błędne pouczenie w decyzji co do prawa odwołania lub skutków zrzeczenia się odwołania albo wniesienia powództwa do sądu powszechnego lub skargi do sądu administracyjnego nie może szkodzić stronie, która zastosowała się do tego pouczenia. I tak np. jeżeli w wyniku braku lub błędnego pouczenia strona nie dochowała terminu na wniesienie odwołania lub innego środka zaskarżenia, w oparciu o wytyczne zawarte chociażby w wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z 23 stycznia 2018 r., sygn. II OSK 1364/17, LEX nr 2466876, strona może skutecznie wywieść wniosek o przywrócenie terminu do złożenia konkretnego środka zaskarżenia, a organ winien ten wniosek uwzględnić i rozpoznać w następstwie tego tenże środek zaskarżenia.
Inny, a bardziej dla strony korzystny, z poglądów w materii poruszonej w akapicie poprzednim głosi, że w przypadku wniesienia spóźnionego odwołania, które wpłynęło z zachowaniem terminu błędnie podanego w pouczeniu, należy rozpatrzyć to odwołanie bez potrzeby wnoszenia wniosku o przywrócenie terminu (tak też np. wyrok NSA z 8 stycznia 2019 r., sygn. II OSK 3409/18, LEX nr 2608317).
Wreszcie, jak już wspomniano wcześniej, błędne pouczenie albo jego brak może stanowić podstawę roszczeń odszkodowawczych strony, jeżeli w wyniku powyższej sytuacji doznała ona szkody. Jeżeli zatem organ nie dopełni obowiązku informowania, może być to poczytane za obiektywny element winy, stanowiącą jedną z przesłanek odpowiedzialności deliktowej. Ocena tego typu kwestii i ich zasadności należy jednak do sądu cywilnego rozpoznającego dany, konkretny przypadek. Takie konkluzje płyną np. z wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 25.11.2008 r., sygn. II GSK 461/08.
Bezwzględnie jednak na uwadze mieć należy, iż dla strony miarodajne powinno być pouczenie zawarte w decyzji. Tylko zastosowanie się do błędnego pouczenia, ale zawartego w decyzji, nie może szkodzić stronie. Oznacza to, że strona nie może skutecznie powoływać się na jakiekolwiek ustne i bliżej nieokreślone pouczenia otrzymane chociażby nawet od pracowników danego organu administracji. Pogląd ten wynika choćby z wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Rzeszowie z 23.04.2008 r., sygn. II SA/Rz 881/07.
Na marginesie warto tylko jeszcze wspomnieć, że obowiązki informacyjne ciążące na organie administracji nie mogą być utożsamiane z obowiązkiem świadczenia pomocy prawnej, udzielania porad prawnych bądź instruowania stron o wyborze optymalnego sposobu postępowania (np. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 8 stycznia 2014 r., sygn. II GSK 1507/12). Zadaniem organów administracji jest jedynie przekazanie stronie niezbędnych informacji, na podstawie których strona będzie mogła dokonać wyboru i zdecydować o swoich działaniach (np. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 7 stycznia 2000 r., sygn. V SA 1158/99). Na stronie ciąży zatem obowiązek dbałości o swoje interesy (np. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 18 kwietnia 2008 r., sygn. II GSK 51/08).